Intro
In de jaren tachtig en negentig van de vorige eeuw ging ik elk jaar naar de herdenking van de Februaristaking 1941. Ik ging een enkele keer alleen, maar meestal samen met mijn toenmalige buurman. Elk jaar hetzelfde ritueel, blauwbekken in de rij voor het defilé en na afloop een biertje in café Blauwbrug. Ik ging om te herdenken, om respect te tonen. Uiteindelijk verwaterde het, sinds 1995 ben ik niet meer geweest. Tot gisteren. Herdenking van de Februaristaking.
Februaristaking
Het manifest dat opriep tot de Februaristaking
Verschuiving van motivatie
Niet omdat de Februaristaking een lustrum had in 2016 ging ik naar het Jonas Daniel Meijerplein. Ik heb immers al een paar van die ‘kroonjaren’ overgeslagen. En ging ik vroeger uit respect, dit jaar had ik een veel persoonlijker motief: ik had een onweerstaanbare behoefte om me samen en geborgen te voelen. Echt onbedwingbaar. Ik móést naar de herdenking.
Ik ga maar niet een beschrijving geven van de Februaristaking, noch van de staking zelf en de gevolgen ervan. In het weekend voor de staking werden 427 Joden opgepakt door de Duitsers, door de straten geranseld en samengedreven op het Jonas Daniel Meijerplein.
Het volstaat verder om hier te benadrukken dat het een unieke verzetsdaad is geweest. De enige staking in Europa tegen de Duitse bezetter, de enige staking tegen de jodenpogroms.
Mocht je niets weten van de Februaristaking, dan is er veel informatie te vinden. Bijvoorbeeld op de website van het Verzetsmuseum. Heb je meer zin in een roman over februari 1941 in Amsterdam, dan beveel ik je van harte de driedelige cyclus ‘Februari’ van Theun de Vries aan.
De Februaristaking was een massale staking, die in Amsterdam begon en zich op 26 februari uitbreidde naar onder andere de Zaanstreek, Hilversum en Utrecht. In de loop van die 26ste kwam er een einde aan de staking door keihard ingrijpen van de bezetter. Er werd geschoten in de straten, er werden handgranaten gegooid, verschillende doden en gewonden in Amsterdam. ‘Es gibt keinen Streik im Dritten Reich’.
Ik ging in 2016 dus voor het eerst in een jaar of 20 weer naar de herdenking van de Februaristaking. Ik was de afgelopen weken behoorlijk ziek van alle kritiekloze aandacht voor de PVV, met als absoluut dieptepunt het NOS-interview met Geert Wilders. Misschien raar, maar ik wilde dat zieke tegenwicht bieden door te herdenken. En niet alleen, maar samen met veel anderen. Daarom ging ik…
Naar Amsterdam
Ik heb een risico genomen. Wel over nagedacht, ik heb besloten om zonder krukken te voet naar de herdenking te gaan. Eerst in Utrecht 350 meter lopen naar het station, dan overstappen op Utrecht CS. Tenslotte nog lopen van metrostation Waterlooplein naar het Jonas Daniel Meijerplein.
Gedichten uit 1941 lezen in de trein
In de trein heb ik wat gedichten gelezen van Bertolt Brecht. Ik heb een bundel, waarin zijn gedichten chronologisch per jaar zijn opgenomen. Ik heb gedichten uit 1941 gelezen…
Der Kriegshund
Wir, die letzten Truppen in den Bergen
Die noch kämpfen gegen die Schlächter und Schergen
Haben heute beschlossen, zu treue Händen
Einen Kriegshund auszusenden
Mit unsern Namen und unster Position
Und einem Hilferuf. Obschon
Wir keine Adresse angeben können und
Keine Richtung, glauben wir doch, daß der Hund
Irgendwo solche trifft, die uns helfen werden
Denn solche muß es noch geben auf Erden
Doch wir sagten: fallen darfst du nicht, du Hund
Denn mit dir ginge unsre letzte Hoffnung zugrund
Symbolische is niet mogelijk, denk ik… En ik besefte dat ik las in vrijheid. Met uitzicht op Hollands landschap en Hollandse luchten. En even later langs de Bijlmerbajes. Waar de vrijheid heel beperkt is.
Lezen in vrijheid
Meer symboliek… De Bijlmerbajes…
Ik ben heel vroeg gegaan, omdat ik geen idee had of ik het vol zou kunnen houden. Om een uur of 15.00 was ik present. Om te beginnen bij de kleine fototentoonstelling aan de rand van het plein.
Kleine expositie
Wachten?
Het Jonas Daniel Meijerplein is afgehekt. Meer dan ik me van 20 jaar geleden kan herinneren. Want de koning komt. Wipt even over uit Lech. Ik heb dan wel niks met het koningshuis, maar toch vind ik het mooi dat de koning de traditie voortzet. Zijn overgrootmoeder Wilhelmina was er bij, de eerste herdenking in 1946, Zijn oma en opa waren er in de jaren zeventig en zijn vader en moeder in 1991, ook bij een lustrumherdenking. En nu dus de koning. Goed!
Bij de eerste herdenking verleende koningin Wilhelmina de stad Amsterdam haar motto ‘Heldhaftig, Vastberaden, Barmhartig’ aan het wapen van Amsterdam. De vlag met wapen en motto wappert in de zonnige kou naast De Dokwerker, het beeld dat sinds 1952 op het Jonas Daniel Meijerplein staat.
‘Heldhaftig, Vastberaden, Barmhartig’
De herdenking begint om 16.30 uur, ik was eigenlijk niet van plan om daarop anderhalf uur te wachten. Niet ideaal voor mijn voet… Ik was niet de eerste aan het hek, ik schat dat er al 100 mensen met mij waren. Vrijwel meteen voldeed mijn komst aan waar ik voor kwam. Me verbonden voelen. Ik was er nog geen 5 minuten toen mijn rechterbuurman mij per ongeluk aanstootte en ‘sorry’ zei. We raakten in gesprek. Eerst zei ik ‘geeft niks, het zou heel vreemd zijn als je elkaar op een dag als vandaag niet aan mag raken’. Vervolgens spraken wij over waarom wij op het plein stonden. Als het wat drukker wordt, staat er een andere rechterbuurman. Ook een gesprek… Deze man is geboren in 1944 en herdenkt jaarlijks de staking, waarin zijn vader een grote rol heeft gespeeld. Dit gesprek duurt langer… Totdat een meisje, hooguit 15 jaar oud, die achter ons staat en ons gesprek als een spons opneemt, het gesprek met haar vragen overneemt. Geen vragen aan mij, ze weet dat ik te jong ben. Ze vraagt indringend door aan mijn buurman. En sluit het gesprek af met ‘ik zou willen dat mensen eindelijk eens wat leerden van de geschiedenis’. Daar kreeg ik tranen van in mijn ogen. Dat is dus waarom ik hier ben… Ook met mijn linkerbuurman heb ik contact. Hij verontschuldigt zich voor het feit dat hij af en toe over mijn schouder fotografeert. En ook wij wisselen allerlei uit. Wachtend in een warme sfeer op een koud plein… Ik vind het heerlijk om met mensen om mij heen te praten. Ik vergeet dat ik misschien niet zo lang op mijn voet moet staan. Ik blijf…
Herdenking
Als de koning is gearriveerd kan het net na 16.30 uur beginnen. Burgemeester Eberhard van der Laan houdt de volgende toespraak:
Majesteit,
Dames en heren,
Op 22 en 23 februari 1941 pakten de nazi´s ruim vierhonderd joden op. De slachtoffers werden hier verzameld, op het Jonas Daniël Meijerplein. De bezetter had niet gerekend op de afkeer die dit antisemitisme zou oproepen. Tienduizenden Amsterdammers legden twee dagen het werk neer als protest tegen de vervolging van hun joodse stadsgenoten.
Trams bleven op 25 februari staan. En reden ze wel uit, dan was dat niet voor lang. Een 18-jarige vrouw zag dat een groep mannen en jongens een tram omver probeerden te duwen. Ze besloot te helpen, zo schreef ze ´s avonds in haar dagboek. Ik citeer: “… en ja hoor, heel langzaam ging die tram omhoog en plof, daar lag die met conducteur en al, in nauw contact met Moeder Aarde. Er ging ´n hoeraatje op.”
´s Ochtends vertrok een trein van het Centraal Station richting Amersfoort, waar werkverschaffingsarbeiders aan de slag moesten. Maar op Station Muiderpoort stapten vijfhonderd van hen uit, versperden het station en stuurden reizigers weg. Daarna trokken ze Amsterdam-Oost in, om het nieuws van de staking te vertellen.
Die ochtend stond de zon boven het IJ. In Noord verlieten stakers de fabrieken. Ze stonden zingend op de overvolle ponten, richting het centrum, en juichten de kapitein en het personeel toe.
Een joodse vrouw stond te wachten op de tram. Die zou niet komen, vernam ze op de halte, vanwege de staking tegen de Jodenvervolging. “Nog nooit begon ik met zoveel plezier aan een wandeling”, zei ze later.
En op de Rozengracht keken drie Duitse militairen verbaasd naar een deinende groep demonstranten, van wie velen daarvoor nog waren opgejaagd. “Weg met de Joden pogroms”, klonk het in spreekkoren.
Het protest was de enige algemene staking tegen de Jodenvervolging in Europa, tijdens de hele Tweede Wereldoorlog. Het toont waartoe een volk in staat is, als het eensgezind en medemenselijk wil zijn. En wat empathie kan betekenen voor iemand in de verdrukking. Jacques Presser stelde in zijn boek Ondergang dat de staking, en ik citeer, “voor zeer vele Joden een van de machtigste ervaringen van hun leven tijdens de bezetting heeft betekend. De eenvoudigste formule ter verklaring hiervoor is wel, dat zij zich, al was het maar in een korte manifestatie, niet in de steek gelaten voelden. Achter hen stond openlijk een groep, vertegenwoordigend het Nederlandse volk, waar zij enige eeuwen in vrede tussen hadden gewoond. Die groep waagde het een meedogenloze vijand tegemoet te treden, bleek bereid tot het brengen van offers in goed en bloed: voor hen.” 
Hoe dapper de stakers waren, is ook af te lezen aan het geweld waarmee de opstand op 26 februari tot een einde kwam. De bezetter reed schietend door Amsterdam en deinsde niet terug voor het gooien van handgranaten. Er vielen die tweede dag negen doden en 45 gewonden. Op 13 maart werden drie opgepakte stakers gefusilleerd. Later volgden meer executies. Drie stakers overleden in concentratiekampen.
De staking kon de massale deportaties van joden door de nazi’s vanaf medio ‘42 niet verhinderen. Van de 80.000 joodse Amsterdammers werden 60.000 vermoord. Het is nog steeds een open zenuw in de stad. Na de oorlog ontmoetten de overlevenden onbegrip en desinteresse. Daarom is Amsterdam een stad met twee zielen in de borst. De Februaristaking mag Amsterdammers trots stemmen, maar enkel als het leed van de joden in en na de oorlog nooit vergeten wordt.
Die trots is ook vandaag gebonden aan medemenselijkheid. Als de stakers empathie toonden onder het juk van terreur, dan moeten wij nu zéker in de bres springen voor een ander, in volle vrijheid. Anders is onze trots op de stakers misplaatst.
Dat plichtsbesef is het minste eerbetoon waar de stakers recht op hebben. Moge een ieder in Nederland die overtuiging weerspiegeld zien in deze herdenking, ook al duurt die maar een uurtje, ook al is die maar “een korte manifestatie”. Maar soms is een korte manifestatie lang genoeg, zodat niemand zich in de steek gelaten voelt. Dát hebben de Februaristakers ons geleerd.
Daarna las Joost Prinsen 4 gedichten voor
Joost Prinsen draagt gedichten voor
En bracht Thomas Spijkerman het geactualiseerde lied van Louis Davids, ‘Sally met de roomijskar’. Dit is het origineel:
De Dokwerker tijdens het defilé
Voor het eerst ging ik weer en voor het eerst ging ik vooral om me te kunnen laven aan het gezelschap van mensen die met historisch besef en met een beklemd gevoel van heden en toekomst staan. Natuurlijk met het grootst mogelijke respect voor een unieke uiting van afkeer tegen de Jodenvervolging. De durf, de moed en het ontroerende bieden van steun aan vervolgden. Hoe kort het uiteindelijk ook maar duurde en hoeveel er ook in Amsterdam medewerking aan het liederlijke regime is gegeven. Ik had behoefte aan een gevoel van solidariteit en dat gevoel heb ik op het Jonas Daniel Meijerplein ruimschoots mogen ontvangen. Daar ben ik dankbaar voor, onbekende soldaten, onbekende makkers!
Wonder boven wonder is mijn voet heel gebleven. Aardig wat gelopen, uren gestaan en nog steeds heel. Ik knijp in mijn handen…
Het bericht Februaristaking 2016 verscheen eerst op Ruud's Blog.